Documenti di supporto

traccia audio

traduzione

 

 

 

Museo Etnografico di Peppino Saba

Antichi mestieri

Una testimonianza su come si lavavano i panni ad Ozieri
Peppino saba

Eo so Peppinu Saba, nàschidu in Otieri su deghe de Austu de su millenoighentostrintachimbe (1935), apo settant'annos. So proprietàriu de unu museo privadu chi si narat “Museo Taverna dell'aquila”, situ in Otieri, in su rione de Cadeddu. Su museo est abbertu a tottu, a chie che cheret bènnere, e no mi poto lamentare assolutamente ca che nd'est benzende dae ogni parte ‘e sa Sardigna e dae varias partes de s'Italia e oltre puru. No si pagat nudda, assolutamente, antzis sa pessone si che podet bessire cuntenta ca si podet buffare fintzas unu aperitivu o puru una tatza ‘e ‘inu. M'an chircadu pro infrommare sa zente de comente si samunaiat unu tempus: eo apo nadu su ch'apo ‘idu cando fia minoreddu, in Otieri, chi mama mia si mi gighiat a manu tenta. Como controllade ‘ois, si b'apo fattu calchi isbagliu curriggìdelu.

Sa persone b'andaiat a samunare cando b'aiat su tantu de sos pannos de samunare, ca pruite su samunadorzu, chi si naraiat fintzas su trógliu, fit sempr' abbertu, ca fit municipale, comunale namus gai, ma prima fit “municìpiu”. E fit in funtana ‘e giosso, a palas de sa funtana, fattu veramente artisticamente ca fit veramente bellu, cun cuddas colunninas de ferru fattas a fusione, e cun d-una bella cobertura fatta a battor abbas.

M'ammento chi fit, ca b'andaio daghi fia piseddu, si mi gighiat a manu tenta mamma mia, eh...una corsia interna di fronte a sa gianna (sa gianna fit larga nessi duos e chimbanta). A dresta e a sinistra poi bi fin sas baltzas, cun d-unu piedistallo, prima unu piedistallo a totta longària. Sas baltzas fin longas grosso modo, ammentendeminde comente unu sonnu, sette, otto fintzas deghe metros, pro duos metros de largària, o duos e chimbanta puru, ca sas féminas si ponian a faccia a pare a samunare, e no si devian offèndere s'una cun s'àtera, asciende sos pannos in altu e s'una cosa e s'àtera.

E generalmente cando sa fémina andaiat a samunare, abbaidaiat sa zona inue si deviat pònnere, inue b'aiat prima ‘e tottu unu postu lìberu, però a su mantessi tempus inue b'aiat una cumpagna ‘e poder arrejonare, chi si connoschian e fintzas de chèrrere un'aggiudu cando deviat truppiare sos pannos, specialmente cussos mannos. Poi tando bi fit, si deviat gìghere su sabone. Su sabone fit fattu dae s'ozu cun su lestìncanu generalmente, o puru sos pannos fin pòtidos (postos) fintzas in lisciva, cun sa chijina chi produiat su fogu, su carvone, andaiat colada e incue e igue samunaian sos pannos.

A su mantessi tempus bi cheriat sa taedda, unu bìcculu ‘e linna fattu, unu bìcculu ‘e tàula,linna, fattu a sa bella menzus generalmente ca chi andaiat a incue fit zente pòvera. E si, bisonzaiat de pagare, pro samunare sos pannos igue bisonzaiat de pagare una tzerta cifra. Sa taedda fit pro los bàttere, los ammorbidaiat pro èssere pius fàtzile fintzas a los truppiare. Sos pannos los samunaiat generalmente sa mama ‘e famìlia, ma cando b'aiat fizos minores, sos chi no podian lassare in calchi domo ‘e a costazu a bi los mantènnere, si lu gighiat fattu calicunu.

E tando sa mama ‘e famìlia però, si b'aiat calchi fizighedda manna, mandaiat fintzas sa fiza, sempre chi esseret istada robas mannas, ca si b'aiat robas meda b'andaiat sempre sa mama, a meno che no siat istada troppu antziana o maláida. Custu est pro cantu riguardat su ite si narat, su trógliu. Però a su mantessi tempus poi, si podiat samunare fintzas giosso, in s'abbeveratoiu, però cussu fit un' abbeveratoiu, su ch'est in s'Agip, giosso, in sa ‘essida ‘e Otieri, in Santu Bachis, incue b'aiat un'abbeveratoiu chi generalmente serviat pro su bestiámine, ca su bestiámine falaiat a s'ala ‘e giosso, obbligatoriamente: sos carros, sos barroccios e-i s\os calesses, cun su caddu, cun s'ainu e cun sos boes, passaian sempre igue, e incue bi fit s'abbeveratoiu, sia pro cando falaian andende a trabagliare e sia pro cando rientraian.

Però, a su mantessi tempus, zente de accultzu e gai, no accioppende logu in su trógliu namus gai, in s'abbeveratoiu comunale samunaiat fintzas igue. E ite si samunaiat? Sos trastos chi s'aian in familia: caltzones, maglias, cappottos, cioè tottu su chi b'aiat in família, indumentos de lettu, tappettos, tottu su chi devian samunare, ca in domo, tantu, baltzas de samunare no bi nd'aiat, ca poi no b'aiat mancu abba in sos rubinettes, cosicchè obbligatoriamente si deviat andare a sos tróglios. E incue b'andaian no solu chi b'andaiat sas poveras, ma fintzas sas riccas, no sas riccas in se, ma mandaian sas teraccas, cun sa robba però ‘e sos padronos chi probabilmente est divéscia de sa povera zente, però andan sempre a inie a samunare. Si samunaiat fintzas in sos ortos, inue b'at baltzas de samunare.

Cioè sas baltzas fin fattas pro abbare sas berduras, però a su mantessi tempus bi lassaian samunare sa zente, incue fit a pagamentu, mentre chi in su trógliu, sos boidos fin fattos,sos cantones… sas baltzas fin fattas de cantones de tufu ‘e Otieri, sos ultimos, sos chi devian finire, s'ultimu, fit fattu in discesa, pro pòdere iscúrrerr s'abba, mentre chi invece in sas baltzas, sigomente fin fattas pro abbare e tando fin finidas in pianu, ognunu deviat áere su bícculu ‘e su cantone sou, e si lu remunian pro no lu lassare inie, pruite cussu puru aiat unu padronu, ca costaiat fintzas cussu, no fin tottu chi lu podian áere.

Cussu lu cottaian in daisegus pro li dare su pendiu, in modu chi s'abba, samunende, che falaiat a intro sa baltza. Tando sos samunadolzos generalmente, sas baltzas de samunare in sos ortos fin custos: su ‘e tiu Mundeddu fit su pius mentovadu, su chi fit sutta ‘e su palattu de Ciciteddu, Sanghinette, incue, cussu est su pius mentovadu, poi dae igue che podiat samunare fintzas, b'aiat una baltza, subra in su Ponte, bar del Ponte, incue b'aiat un ‘átera baltza, incue puru b'andaiat zente a samunare. Tando bi nd'at un ‘átera in sa ‘e Tiu Giuanne Manchia, in Murada, tando bi nd'at un átera in sa ‘e Pittoto, in Calamone, tando bi fit sa 'e Pallatzone, ecco custas fin sas pius in vista inue sa zente andaiat a samunare.

Incue puru deviat pagare una tzerta cifra. Tando, poi bi fin sos rios: su pius mentovadu fit su riu ‘e Murada e su riu ‘e Calamone, incue sa zente obbligatoriamente, sigomente in sas baltzas, in su trógliu e in sa baltza poi ‘e istare ficcada, incue si podiat imbenujare, ca su riu che fit in terra, fit in terra, no su riu, su trainu, ca fin traineddos, ca tando sas abbas sende superficiales, custos traineddos no siccaian mai, mancu in s'istiu, ca unu in d-una campagna podiat andare a buffare cun s' ajonedda, ecco, si grusciaiat, e un'ajonedda. Sa chi fit in sa funtana fit abba netta, e sa chi falaiat in sos rios, in su trainu, fit abba netta su mantessi ca fit tottu robba ‘e vena no, chi confluiat a inie. Ecco: incue no si pagaiat invece.

Tando igue m'ammento chi si gighian sos piseddos, fintzas sos piseddos, fintzas intro ‘e una córvula pro lu pòder corcare: b'aiat unu minore chi no ischiat inue lu lassare. E poi daghi ‘eniat s'ora ‘e manigare, si no bi la faghian a mesudie, manigaian inie, unu bícculu ‘e pane e casu o unu bícculu ‘e pane chebudda o unu bícculu ‘e pane e regottu o si nono si daian a ervutzas chi connoschian, chi ischian chi fin ervutzas salutares. Ecco, pro samunare sos pannos bi fit su sabone, fattu artigianalmente in família, in domo.

Su sabone si faghiat cun su lestíncanu, chi si cogliat cando su lestíncanu fit nieddu. Su lestíncanu, sas boccittas cun sas pallinas, las produiat sa chessa, sa maja ‘e sa chessa, milliardos d-ogni maja, a cunfromma ‘e sa maja s'intendet, bi nd'aiat mannas, bi nd'aiat minores, tando si gighiat una córvula sa pessone, un'istagnale cale si siat, lu paraiat sutta, e isfrigatzaiat cun sas manos, e su lestincanu che falaiat a intro ‘e su ‘odale, poi ‘eniat cottu a una tzerta temperadura, in su foghile s'intendet, o puru in sa tziminea, poi andat depositadu e sutta si fermentaiat, s'ozu, ch'andaiat iscoladu tottu su lestíncanu, e poi si faghiat a pacchettos a bodale, si truncat cun d-unu ‘urteddu a sa bella menzus, a frommigheddas de poder mantènnere in sa manu.

A su mantessi tempus bi fit fintzas sa lisciva, pro samunare sia padeddas, cussa…sa lisciva serviat fintzas pro sas padeddas, pro tantas cosas, e fintzas pro sos pannos. Giustamente sas riccas podian usare un' áteru mètodo, chi su sabone si lu podian comporare, però sas poverittas usaian su sabone ‘e su lestíncanu. A sos rios purtroppo, sigomente sos mesos no che fin, e chi andaiat a su riu cheret nárrere chi fit pòvera zente, no podiat mancu pagare, no de pagare su trógliu, mancu in sos ortos podiat pagare, e tando fit obbligadu a andare a sos rios ca no si pagaiat, a sos trainos, e fit unu pagu attesu no est chi che fit fuori zona meda, ma giustamente no fit intro ‘e ‘idda, cussu che fit unu pagu attesu però s'andaiat a pe.

Eo ammentendeminde ‘e su chi mi poto ammentare, no nd'apo mai ‘idu unu andende in calesse a samunare, e manc'unu in carru, su carru deviat servire pro áteras cosas, s'andaiat a pe e sos pannos fin a cúccuru, e a bortas si gighiat fintzas una criadura a bratzu, e a bortas si gighiat fintzas sa córvula, ca gighiat in sa córvula corcadu su piseddu, sigundu s'edade ch'aiat e tzertas bortas si gighiat sa corva, sa corva cudda chi fit fatta ‘e cannas, inue, in domo, generalmente in sas domos bi fit pro pònnere sos pannos bruttos.E tando cussas si gighian su lamone a cúccuru e poi sos pannos bruttos puru in sa corva, ca poi daghi fin samunados già si riduian a un'ispessore pius pagu e già podian istare tottu in su lamone.

E tando cantaian, ecco comente chi li passaiat su tempus a-i custa zente, cantende finas calchi cantzoncina, cuddas cantones chi si usaian unu tempus, chie cantaiat fintzas a sa sarda, ca tando si usaiat meda su sardu, chie cantaiat a s'italiana, cuddos stornellos, chie fintzas mutettos, fintzas in re, bi nd'aiat calicuna chi cantaiat bene in re, e cantaian in re, chie cantaiat e chie ascultaiat.

Pro samunare no b'aiat orariu ca pruite tzertas bias sos pannos fin pagos e tzertas bias sos pannos fin meda, a cunfromma a sos chi gighian, tzertamente chi devian cuittare ca in domo b'aian lassadu ite fagher meda, tando andaian a bortas andaian chitto, a bortas a tardu ca si sa família fit manna, prima ‘e tottu devian preparare calicunu pro andare a iscola, cando sun intradas sas iscolas, e giustamente andaian a sole fora, ca pruite gighian piseddos minores e los devian lassare fora, cosicchè no est chi podian andare a sas sette, sas otto, ma bensì unu paghitzeddu cando isgiaraiat, prima ‘e tottu ca no che podiat bessire, ca b'aiat cosa ‘e pònnere a postu in família, ca sas famílias fin tottu mannas, de tantos fizos e chie andaiat a innoghe chie andaiat a cuddae, e giustamente sa mama ‘e família no est chi daghi si nde pesaiat andaiat derettamente a samunare.

Si, arrejonaian de tottu, de cosas chi sutzedian, de cosas fintzas samunende ca pruite b'aiat pius facultade de pòdere arrejonare pro che lis passare fintzas su tempus, no est chi si trascuraian su trabagliu ca pruite tando de s'accocciare no bi nd'aiat assolutamente. Però a su mantessi tempus si raccontaian de su chi sutzediat, e magari “deris m'at postu fattu unu giòvanu”, si fit bajana, o puru “a lu connoschides custu, m'at domandadu, e no isco mancu comente lu nárrere a babbu e a mamma, ca no isco ite pessone podet èssere”, ca tando sas cosas fin fattas sutta osservascione e sutta controllu de sos mannos, ma fintas una pessone ‘e fora daiat infrommasciones a sa familia a nárrere “mi ch'apo idu a fiza tua cun custu”.

Tando fit gai ca pruite, e su babbu e sa mama aian dirittu ‘e preguntare a sa fiza chi est e chi no est, pro si pòdere infrommare, ca bisonzaiat chi custa pessone aiat áppidu unu mestiere prima ‘e tottu, chi siat istadu bonu volenterosu a trabagliare, e chi siat istadu affetzionadu a sa família. Custas fin sas infrommasciones chi tottu sos genitores fin in dovere de pedire. Una ‘orta poi chi sos pannos fin arrividos a domo, andaian tesos, giustamente no est chi bi fin sas possibilidade de tendere inue li parian: poggiolos, inue bi fin sos tesorzos modernos de como, tando fit unu filiferru, unu filiferru zingadu chi poi si ruinzaiat puru chi si poniat da una fatzada a s'átera ‘e sa domo attraversende sa carrela, sempre chi sa chi gighiat de fronte o sas áteras laterales cherian.

Si non cherian, si lu deviat pònnere in sa fatzada sua. Si si lu poniat in sa fatzada sua b'aiat duas possibilidades: o si poniat su filiferru e tando bi cheriat sa furchidda a che lu pòdere istejare, in modu chi si andaiat bentu sos pannos no los aiat isdobbados a su muru e los aiat torrados a imbruttare; si no, bi fit , si ponian generalmente fintzas sos corros de su chervu, ca Otieri de chervu fit pienos, ca fit pienu ‘e buscos.

Cussos si usaian meda pro pònnere comente mènsolas in su muru, inue poi bi ponian sa canna subra e in sa canna tendian. Poi tando si su filiferru fit postu dai s'una fatzada a s'átera, a sa domo chi gighiat de fronte, ite sutzediat chi prima in su filiferru, prima ‘e attaccare bi cherian sos aneddos, a sos aneddos a su mantessi tempus b'andaian postos sos giobittos, chi fin bícculos de cannaitu, de ispau, cust'ispau serviat pro prendere sos pannos, mannos o minores chi esseren istados, ca píttighes no bi nd'aiat, no nd'esistiat de píttighes. Tando ite sutzediat? Chi sos pannos che los deviat istejare manu manu chi los attaccaiat e che los istejaiat cun d-una canna longa, in custa canna, in sa punta, b'aiat postu unu giau, teniat su giobittu e che los istejaiat. Cando fit de che los battire, cun su mantessi giau nde los tiraiat. Una ‘olta chi poi nde teniat unu, manu manu si nde los battiat.

Trascrizione Cristiano Becciu